Jeopolitik gerilimlerin tırmandığı son dönemde, ihracat kontrolleri korumacı ticaret politikalarının bir parçası olarak önem kazanmıştır. Hükümetler, çip, silah, yapay zeka ve kuantum bilişim ürünleri gibi alanlarda yerli şirketlerin yurtdışına satabilecekleri ürünlere yönelik kısıtlamaları genişletmektedir.
Artık bu kontroller, yalnızca güvenlik temelli bir önlem olmanın ötesine geçmiş, aynı zamanda siyasi ve teknolojik bir baskı aracı olarak kullanılmaya başlanmıştır. İhracat kontrollerinin amacı, hassas ürünlerin belirli kullanıcılar veya kullanımlar için ihracatını engellemek ve yabancı uyrukluların teknolojiye erişimini düzenlemektir.
Bu dönüşüm, en net örneklerinden birini ABD ve Çin arasındaki ekonomik ve teknolojik rekabette göstermektedir. ABD Başkanı Donald Trump’ın 2 Nisan 2018'de duyurduğu gümrük vergileri ve Çin’in nadir toprak elementleri (NTE) ihracatında getirdiği kısıtlamalar, yeni ticaret savaşlarının dinamiklerini şekillendirmiştir.
Kurumsal karar alma süreçlerinde, genellikle gümrük tarifeleri ve enerji maliyetleri öne çıkarken, Ukrayna-Rusya Savaşı sürecinde uygulanan Batı yaptırımları ve ihracat kontrolleri, şirketlerin bu alandaki farkındalığını arttırmıştır. Örneğin, Çin, Trump'ın gümrük vergilerine yanıt olarak NTE’ler ve bu elementleri içeren mıknatısların ihracatını askerlik nedenle askıya aldı. Bu durum, özellikle Avrupa otomotiv sektöründe ciddi tedarik sıkıntılarına yol açmıştır.
Çin, küresel NTE üretiminin yaklaşık %70'ini kontrol etmekte ve bunun %90’ını rafine etme kapasitesine sahiptir. Uluslararası Enerji Ajansı, 2040 yılına kadar kobalt ve nadir toprak elementlerine olan talebin %50-60 artacağını öngörmektedir.
Japonya, 2010'da Çin'in NTE ihracatını durdurmasının ardından, alternatif tedarik kaynakları oluşturarak bu bağımlılığını azaltma yoluna gitmiştir. Japonya Metal ve Enerji Güvenliği Örgütü (Jogmec), dünya çapında 100'den fazla projeye 600 milyon doları aşan yatırım yapmıştır.
ABD merkezli danışmanlık şirketi Minerva Technology Futures Strateji Başkanı Emily Benson, ihracat kontrollerinin tarihin en tartışmalı konularından biri haline geldiğini belirtirken, firmaların sürekli değişen bir ticaret ortamıyla başa çıkma çabası içinde olduğunu vurgulamaktadır.
Özetle, ihracat kontrolleri, ticaret müzakerelerinde bir baskı aracı olarak kullanılmaya devam etmekte, bu durum ülkeler arasında yeni stratejilerin gelişmesine yol açmaktadır.
