Hava kirliliğinin kaynağı ve mücadele öncelikleri
Hacettepe Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü Çevre Bilimleri Ana Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Gülen Güllü, hava kirliliğinin büyük bölümünün insan kaynaklı olduğunu belirterek, çözümün merkezine fosil yakıtların terk edilmesini koymanın gerekliliğine dikkat çekti. Güllü, tarım uygulamalarında kontrollü gübre kullanımı, anız yakımının önlenmesi, uygulanan politikaların izlenmesi ve vatandaşların bilinçlendirilmesinin de önemli olduğunu ifade etti.
Hava kirliliğinin tanımı ve partikül sınıflaması
Güllü, gaz, partikül veya sıvı bileşiklerin insan ve çevre sağlığı üzerinde etkili boyuta ulaştığında bunun hava kirliliği olarak tanımlandığını söyledi. Havadaki partikül maddelerin çaplarına göre PM2,5 (2,5 mikronun altı) ve PM10 (10 mikronun altı) olarak sınıflandırıldığını belirtti. Küçük partiküllerin akciğerin derin bölgelerine inerek dolaşım sistemine ulaşabildiği ve damar rahatsızlıklarına yol açabildiği vurgulandı.
Güllü, solunum açısından 10 mikron sınırının kritik olduğuna işaret ederek, toplam partikül miktarından çok 10 mikron ve altındaki parçacıkların seviyesine bakmanın önem taşıdığını anlattı.
Gaz formundaki kirleticiler ve bitkisel zarar
Havadaki kükürt dioksit, azot dioksit, karbon monoksit ve ozon gibi gazların insan sağlığını tehdit ettiğini belirten Güllü, ozonun astım gibi solunum sorunlarına yol açabileceğini ve bitkilerin yapraklarında hasar yaratarak tarımsal kayıplara neden olabileceğini aktardı.
İnsan kaynaklı başlıca kirletici faaliyetler
Güllü'ye göre hava kirliliğine katkıda bulunan başlıca insan kaynaklı etmenler arasında termik santraller, fosil yakıtların yakılması, çimento ve petrokimya tesisleri, madencilik, ulaşım, yanlış tarımsal uygulamalar, yetersiz atık yönetimi ve inşaat faaliyetleri bulunuyor. Doğal nedenlerin (orman yangınları, toz bulutları) etkisi olsa da kirliliğin büyük kısmı insan faaliyetlerine dayalı.
Küresel ölçekte sağlık etkileri ve risk grupları
Dünya Sağlık Örgütü verilerine atıfla Güllü, hava kirliliğinin ölüm nedenleri arasında önemli bir yere sahip olduğunu ve DSÖ kılavuz değerlerinin üzerinde kirletici soluyan dünya nüfusunun yüksek oranının yıllık yaklaşık 8,1 milyon erken ölüme yol açtığını hatırlattı. En fazla risk altında olanların; kronik hastalığı bulunan yaşlılar, bebekler ve çocuklar olduğunu belirtti.
Küresel hava kalitesi verileri
IQAir'in 2024 Dünya Hava Kalitesi Raporu'na göre PM2,5 yoğunluğunun en yüksek olduğu ülke metreküp başına 91,8 µg ile Çad oldu. Bunu sırasıyla 78 µg ile Bangladeş, 73,7 µg ile Pakistan, 58,2 µg ile Kongo Demokratik Cumhuriyeti ve 50,6 µg ile Hindistan izliyor. Türkiye raporda 15,3 µg ile 67. sırada yer aldı.
Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) verileri ise 2003–2024 referans döneminde belirli bölgelerde biyokütle yanmalarıyla ilişkili PM2,5 artışları olduğunu; 2024'te Kanada'nın kuzeyi, Amazon, Sibirya ve Orta Afrika'da artışlar kaydedildiğini bildiriyor. Kuzey Hindistan'da insan kaynaklı kirlilik ve biyokütle yanmaları, Sahra tozunun Atlantik'e taşınması ve Doğu Çin'de emisyon azalmasına bağlı düşüş gibi bölgesel farklılıklar raporda yer alıyor.
İklim, coğrafya ve yerel uygulamaların rolü
Güllü, hava koşulları ve iklimin hava kalitesi üzerindeki etkisine değinerek, nemli ve bitki örtüsünün yoğun olduğu Kuzey Avrupa ekosistemlerinin avantaj sağladığını; Güney Asya'nın kurak ve tozlu ikliminin ise hava kirliliğini ağırlaştırdığını belirtti. Çin'de yüksek nem ve partikül oluşumu ile çeşitli bölgelerdeki hızlı kentleşme ve düşük kaliteli yakıt kullanımı gibi faktörlerin kaliteyi düşürdüğünü ifade etti.
Mücadelede öncelikler
Prof. Dr. Güllü mücadelede önceliği şu biçimde özetledi: "Hava kirliliğiyle mücadelede atılacak en önemli adımın fosil yakıtları terk etmek." Bunun yanı sıra tarımda kontrollü gübre kullanımı, anız yakımının önlenmesi, uygulamaların izlenmesi ve halkın bilinçlendirilmesinin gerekliliği vurgulandı.
Mavi Gökyüzü İçin Uluslararası Temiz Hava Günü (7 Eylül) anımsatılarak, 2019'da BM kararıyla ilan edilen bu günün 2024 temasının "hava için yarış" olduğu belirtildi.
