Alzheimer bakımında iletişim ve davranışsal yaklaşımlar
Medicana Sağlık Grubu Nöroloji Bölümü'nden Doç. Dr. Hasan Armağan Uysal, Alzheimer sürecinin hasta ve bakım vereni eşzamanlı etkileyen, yalnızca hafıza değil aynı zamanda davranışsal ve duygusal boyutları olan bir süreç olduğunu vurguluyor. Uysal, doğru iletişim, sabır ve duygusal anlayışın yanı sıra gerektiğinde "pembe yalanlar" gibi insancıl yaklaşımların süreci yönetilebilir kıldığını belirtiyor. "Hastanın anıları silinirken, bakım verenin gerçeği anlatmaya çalışması hem süreci zorlaştırır hem de hastaya iyi gelmeyebilir" diyor.
Davranışsal sorunlara odaklanma gereği
Doç. Dr. Uysal, Alzheimer tanı ve tedavi yöntemlerinin bilindiğini ancak hastalığın henüz tam anlamıyla tedavi edilemediğini hatırlatarak, mevcut ilaçların semptomların ilerlemesini yavaşlatmaya yönelik olduğunu kaydediyor. Burada kritik olanın hastaya nasıl davranıldığının olduğunu belirtiyor. Son bir ayda hastaneye başvuranlarda 73 farklı davranışsal sorun tespit edildiğini, ancak hasta yakınlarının en çok şikâyet ettiği 8 ana başlık üzerinde yoğunlaşmanın daha faydalı olacağını söylüyor.
Bilişsel depo: Hastalığın seyrini etkileyen faktör
Uysal, Alzheimer risk faktörleri arasında düşük eğitim düzeyinin öne çıktığını belirtip bilişsel depo (cognitive reserve) kavramının önemini vurguluyor. "Her insanın yaşamı boyunca oluşturduğu zihinsel kütüphane, beynin deposudur. Aynı yaştaki iki hastanın klinik belirtileri, bilişsel depolarının doluluk durumuna göre büyük farklılık gösterebilir" diye açıklıyor. Bu nedenle eğitim, sosyal ilişki ve sağlıklı yaşam alışkanlıklarının bilişsel rezervi güçlendirerek hastalığın seyrini hafifletebildiği ifade ediliyor.
Bakım verenler için pratik öneriler
Kaşık Teoremi: Enerjiyi korumak
Bakım verenlerin sık yaptığı hatalardan birinin hastaya tek başına bakmaya çalışmak olduğunu belirten Uysal, bunun önlenmesi için "Kaşık Teoremi"ni öneriyor. "Bakım veren her gün kendi enerjisinden bir 'kaşık' kadarını hastaya verir. Tüm kaşıkları tüketildiğinde hem hasta hem de bakım veren tükenir" diyen Uysal, yükün paylaşılması, dinlenme ve gerekirse dernek ya da destek gruplarının devreye sokulmasının önemine dikkat çekiyor.
Davranışların çoklu kaynağı
Davranışsal problemlerin tek bir nedene dayanmadığının altını çizen Uysal, 2015'te Tales isimli bir bilim insanının önerdiği üçgen modeline atıf yapıyor: hasta, bakım veren ve çevre. Üçgenin dengesinin bozulması; açlık, susuzluk, ağrı, işitme/görme kaybı gibi temel ihtiyaçların karşılanmaması; bakım verenin stres, suçluluk veya tükenmişlik yaşaması; iletişim eksikliği gibi etkenlerle davranışsal sorunlara yol açıyor. Uysal, çevrenin hastaya uygun hale getirilmesinin önemine dikkat çekiyor.
Hasta iletişimi: Ne demek istediklerini anlamak
Uysal, Alzheimer hastalarının sıkça ortaya koyduğu taleplerin altında genellikle aidiyet, güven ve huzur arayışının yattığını söylüyor. Örneğin hastanın "Eve gitmek istiyorum" demesi, gerçek anlamda fiziksel eve dönüş arzusu olmayabilir. Bu gibi durumlarda doğrudan düzeltmek yerine konu yönlendirilerek aidiyet duygusu sağlanabilir: "Eve mi gitmek istiyorsun? Tamam, senin evin nasıldı, nerede yaşardın?" gibi sorularla anılar ve nesneler üzerinden bağ kurulması öneriliyor.
Halisünasyon, delüzyon ve konfabulasyon
Uysal, halisünasyon, delüzyon ve konfabulasyon gibi durumlarda karşı çıkmanın durumu kötüleştirebileceğini belirtiyor. Örnek yaklaşımlar şöyle: halisünasyona "Evet, ben de gördüm, gel bakalım nerede?" diyerek yumuşatmak; delüzyona karşı çıkmayıp olayı nazikçe sonlandırmak; konfabulasyonda ise hatayı düzeltmeyip hastanın anlatısını tamamlamasına izin vermek. Bu yöntemlerin hastada korku, utanç veya öfke oluşmasını engellediği ve iletişimi koparmamaya yardımcı olduğu vurgulanıyor.
Tekrar eden soruların altında yatan ihtiyaç
Hastaların aynı soruyu tekrar tekrar sormasının arkasında genellikle "Güvende miyim?" sorusunun yattığını söyleyen Uysal, bu tekrarları kişisel algılamamak gerektiğini belirtiyor. Hastanın çevreden uyarı alamaması veya izole olması halinde tekrarların arttığını, uğraş ve ilgi sağlandığında tekrarların azaldığını aktarıyor.
Günlük rutin ve pratik uygulamalar
Uysal, günlük rutinlerin hastayı apati hâlinden çıkarıp günlük yaşama dahil etmede etkili olduğunu ifade ediyor. Susuzluk ve yetersiz sıvı alımının sık görüldüğünü, bunun basit adımlarla aşılabileceğini söylüyor: suyu kişiselleştirilmiş bardakta sunmak, teşvik edici ifadeler kullanmak ve küçük görevlerle desteklemek çözümler arasında yer alıyor.
Yemek reddi, tat-koku bozukluğu veya çatal-kaşığın işlevinin unutulması gibi durumlar için sofranın sadeleştirilmesi, yemek zamanının sabitlenmesi ve birlikte yemek yeme öneriliyor. Kıyafet değiştirme direncinde mahremiyet ve alışkanlık faktörleri öne çıkıyor; çözüm olarak oda ısısının uygun tutulması, giysilerin sadeleştirilmesi ve etiketleme (örneğin "gömlek", "çorap") öneriliyor.
Gece uyanma ve gündüz-gece ritim bozuklukları için gündüz aktivitesinin artırılması, akşamları loş ışık ve sakin bir ortam sağlanması, yanında güvendiği birinin bulunmasının huzursuzluğu azalttığı belirtiliyor. Uysal, tüm bu yaklaşımların amacının hem hastanın hem de bakım verenin yaşam kalitesini korumak olduğunu vurguluyor.
MEDİCANA INTERNATİONAL İZMİR HASTANESİ NÖROLOJİ UZMANI DOÇ. DR. HASAN ARMAĞAN UYSAL
