Tebriz Kapalı Çarşısı: Selçuklular'dan UNESCO Mirasına Uzanan Tarih ve Mimari
AHMET DURSUN - Selçuklular döneminde temeli atılan ve sonraki dönemlerde genişletilerek günümüze ulaşan Tebriz Kapalı Çarşısı, yüzyıllar boyunca ticaretin ve kültürün merkezlerinden biri oldu.
Tarihçe ve gelişim
Tebriz, İran’ın Doğu Azerbaycan eyaletinin merkezi olarak sadece tarihî kimliğiyle değil, aynı zamanda dünyanın en büyük kapalı çarşılarından birine ev sahipliği yapmasıyla öne çıkıyor. Çarşının temelleri Selçuklular döneminde atıldı; daha sonra İlhanlılar, Safeviler ve Kaçarlar dönemlerinde yapılan ilavelerle bugünkü hacmine ulaştı. Başlangıçta İpek Yolu üzerindeki bir pazar olarak ortaya çıkan çarşı, zaman içinde hem yerel halkın hem de yabancı tüccarların buluşma noktası haline geldi.
Selçuklu döneminde çarşı sadece ticaret alanı değil, aynı zamanda medreseler ve dini mekanlara ev sahipliği yapan bir kültür merkezi olarak da işlev gördü. Bu yapılaşma, Tebriz’in ekonomik olduğu kadar sosyal ve kültürel bir merkez olarak gelişmesine katkı sağladı. Çarşının gerçek anlamda güçlenmesi ise 16. yüzyıl Safevi döneminde, ipek, baharat ve diğer malların yoğun ticaretiyle gerçekleşti.
Yıkım, onarım ve miras
Tebriz’de 1780'de meydana gelen 7,4 büyüklüğünde deprem, kentin tarihi ticaret merkezini büyük oranda tahrip etti. Bu yıkımın ardından çarşı, Kaçarlar döneminde yeniden onarıldı; restorasyonlarda geleneksel İslam mimarisinin izlerine sadık kalındı. Yapılan restorasyon ve koruma çalışmaları, çarşının bugünkü görünümünün oluşmasında belirleyici oldu ve çarşı 2010'da UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alındı.
Mimari özellikler ve işlev
Tebriz Kapalı Çarşısı, tuğla örgülü yüksek kemerleri, dev kubbeleri ve ince işçilikli süslemeleriyle İslam mimarisinin öne çıkan örneklerinden biri sayılıyor. Çarşı içinde farklı meslek kümelerinin bulunduğu hanlar ve bedestenler yer alıyor; her bölüm hem işlevsel hem de estetik açıdan geçmişin dokusunu koruyor.
Selçuklu döneminden gelen bu tarihî yapı, yapılan eklemelerle yaklaşık 7 kilometre uzunluğa ulaştı. Bugün çarşıda 5500 dükkan, 32 mescid, 7 medrese bulunuyor; ayrıca 47 farklı meslek erbabına ait 9 alt çarşı mevcut. Kuyumcuların yoğunlaştığı Emir Çarşısı, ayakkabı çarşıları ve diğer alt çarşıların yanı sıra en bilinen bölümlerden biri de el dokuması Tebriz halılarının satıldığı Muzafferiye kısmı.
Günümüzde çarşının rolü
Tebriz Kapalı Çarşısı, yalnızca alışveriş mekanı olmanın ötesinde sanat, zanaat ve tarihin iç içe geçtiği bir merkez olmaya devam ediyor. 2010'da UNESCO listesine giren çarşı, yerli ve yabancı turistler ile tarih araştırmacıları için önemli bir cazibe merkezi. Ziyaretçiler, labirent gibi uzanan sokaklarda dolaşırken hem ticaretin hem de kentin tarihinin izlerini takip ediyor.
Selçukluların inşa ettiği ve sonraki dönemlerde genişletilerek bugün dünyanın en büyük kapalı çarşılarında biri olan İran'ın Tebriz şehrindeki Kapalı Çarşı, yüzyıllar boyunca ticaretin ve kültürün simgesi oldu. İran’ın Doğu Azerbaycan eyaletinin merkezi Tebriz şehri, sadece tarihi ve kültürel kimliğiyle değil, aynı zamanda dünyanın en büyük kapalı çarşılarından birine ev sahipliği yapmasıyla da dikkat çekiyor.
