234. Yıl: Haiti Devrimiyle Köleliğe Karşı İlk Toplumsal Ayaklanma
NURI AYDIN
Haiti Devrimi ve 23 Ağustos 1791
Dünya genelinde köleliğe karşı yürütülen mücadelenin en erken örneklerinden biri, Afrika asıllı kölelerin 23 Ağustos 1791 tarihinde Fransız sömürge yönetimine karşı Santo Domingo adasında başlattığı ayaklanmadır. Yaklaşık beş yıl süren çatışmaların ardından bu mücadele, kölelerin hem özgürlüklerini kazanması hem de bağımsız bir devlet kurarak köleliği resmen ortadan kaldırmasıyla sonuçlandı. Tarihte "Haiti Devrimi" olarak anılan bu süreç, sonraki kölelik karşıtı hareketlere önemli bir ilham kaynağı oldu.
Köle ticaretinin ölçeği ve üçgen sistem
Coğrafi keşifler ve sömürgecilikle hızlanan köle ticareti milyonlarca insanın yurtlarından koparılmasına yol açtı. Tarihi kayıtlara göre 25 ila 30 milyon Afrikalı, Atlantik ve Hint Okyanusu rotalarıyla farklı kıtalara taşındı. Transatlantik sistemde bilinen "Üçgen Ticaret" çerçevesinde Avrupa'dan Afrika'ya silah ve imalat ürünleri gönderiliyor, köleler Karayipler ve Amerika kıyılarına taşınıyor, buradan elde edilen şeker, pamuk, kahve ve tütün gibi ürünler ise Avrupa'ya geri gönderiliyordu. Bu döngüde Fransa, İngiltere, İspanya, Portekiz ve Hollanda başlıca aktörler olarak öne çıktı. Köle ticaretinin diğer bir önemli güzergahı ise Hint Okyanusu olup, 17. ve 18. yüzyıllarda Komor, Seyseller, Madagaskar ve Mauritius gibi adalar demografik açıdan dönüştürüldü.
Ekonomik sömürü, ırkçılık ve ideoloji
Kölelik yalnızca ekonomik sömürüye dayanmadı; aynı zamanda siyahların aşağı, beyazların üstün olduğu bir ideolojik düzeni de meşrulaştırdı. Bu anlayış sömürge yasalarına ve toplumsal yapılara yansıdı. Haiti Devrimi ise hem kölelik hem de ırkçılık temellerini sarsarak, kölelik geçmişi olan bir toplumun kendi özgürlüğünü kazanıp koruyabileceğini gösterdi ve sonraki yüzyıllarda kölelik karşıtı hareketlere ve medeni haklar mücadelelerine öncülük etti.
UNESCO: Anma günü ve "Köle Güzergahı"
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) 1998'de 23 Ağustos'u "Uluslararası Köle Ticaretinin Anılması ve Köleliğin Kaldırılması Günü" olarak ilan etti. İlk anma töreni aynı yıl Haiti'de, ikincisi ise 1999'da Senegal'in Goree Adası'nda gerçekleştirildi. UNESCO, "Köle Güzergahı" projesi kapsamında her yıl sanatçıları ve araştırmacıları ortak hafıza oluşturma çalışmalarına davet ediyor; fotoğraf, video, enstalasyon sergileri ile tarih ve inceleme yayınlarıyla konunun uluslararası hafızada kalmasını sağlamaya çalışıyor. Kurduğu uluslararası bilim komitesi düzenli toplantılarla akademik gündemi canlı tutuyor.
Günümüzde "modern kölelik"
Kölelik hukuken büyük ölçüde yasaklanmış olsa da, farklı biçimlerde devam eden istismar pratikleri nedeniyle "modern kölelik" tanımı önemini koruyor. Uluslararası raporlara göre bugün tehdit, baskı, şiddet veya aldatma yoluyla özgürlüklerinden mahrum bırakılan ve yaşam koşullarını değiştirme imkanı bulamayan kişilerin sayısı yaklaşık 50 milyone yaklaşmış durumda. Modern kölelik; zorla çalıştırma, zorla evlendirme ve insan ticareti gibi uygulamaları kapsıyor. Ayrıca BM verileri, Moritanya, Mali ve Nijer gibi bazı ülkelerde geleneksel kölelik uygulamalarının hâlâ etkili olduğunu, modern köleliğin yaygın görüldüğü ülkeler arasında ise Hindistan, Çin, Pakistan, Kuzey Kore, Nijerya, Endonezya ve Kongo'nun yer aldığını ortaya koyuyor.
Köleliğin tarihsel izleri ve güncel boyutları arasındaki bağ, geçmişin hatırlanmasını ve bugünün hak arama mücadelelerinin sürdürülmesini gerektiriyor. 23 Ağustos anmaları, bu hafızayı canlı tutarak hem tarihsel gerçekleri hem de bugün devam eden istismar biçimlerini gündemde tutmayı amaçlıyor.
